Yetişkinlerde ADHS (dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu) nedir?

Mehmet Meral

lic. phil. Psychologe FSP

Systemischer Therapeut

mehmetmeral@gmx.ch

ADHS (Dikkat eksikliği-hiperaktivite bozukluğu) uzmanlarca üç önemli belirtiyle tanımlanmaktadır. Dikkat eksikliği bozukluğu, hiperaktive ve dürtüsel (impulsiv) davranışlarla öne çıkmaktadır. Bu üç an çekirdek belirti artık günümüzde edinilen bilimsel bilgiler doğrultusunda davranış ve duyguların yönlendirilmesiyle görevli beynin bazı bölgelerinde bilgi alış-veriş düzeninin bozulmasıyla izah edilmektedir. Yani organik bir bozukluktan bahsetmekteyiz.

Dikkat eksikliği bozukluğu

Genelde, zorlukla yapılan bir işe uzun süre odaklanamamanın yanı sıra, nereden başlanacağını kestirememe ve etrafın etkisinde kalarak dikkatin bozulmasıdır. Birkaç dakika sonra kişi sıkılmaya başlar, yapılan iş ilgisini çekmiyorsa hemen başka bir aleme dalabilir ve dalgınlık gibi hallere girerek bulunduğu ortamdan ruhen uzaklaşır. Birden fazla etkinliğe aynı anda başlarken, hepsini sonunu getirmeden yarıda bırakır.

Çalışma tarzı dağınık, verimsiz ve yavaştır. Çalışma, verilmiş olan mevcut zaman içinde yapılamaz. Unutkanlıklar yaşanır ve eşyalar kaybedilir. Kitap okumada çabuk sıkılırlar, konferanslara ya da derslere kendilerini yeterince veremezler.

Günlük yaşamın planlanmasında zorluklar yaşanırken, yapılan planların uygulanmasında başırısızlık olur. Meseleye genel bakış sıklıkla kaybolur. Kendisine hitap eden uyarılar alınıyorsa ve ilgisini çeken meseleler söz konusu ise dikkat eksikliği yaşanmaz. Böyle durumlarda bazen onlarla hayatı paylaşan sevdiği dostları, eşi ve aile yakınları tarafından doğru anlaşılmazlar. Sanki bozukluk yokmuş gibi yanlış bir kanaat oluşur.

Hiperaktivite

Hiperaktiv insanlar, etrafındakiler tarafından sürekli olarak hareketli, enerjik ve kıpır kıpır olarak algılanır ve tarif edilirler.

Kendilerini içsel bir gerilim içinde bulduklarında, bazen masaya elleriyle darbuka çalar gibi vurup var olan gerilimi dışa vururlar.

Bazen de ayak ve bacaklarını sürekli titreterek strestli bir insan resmi sunarlar. Bir kenarda sessiz sedasız oturmayı bilmezler, durmadan konuşurlar ve sürekli hareket etme ihtiyacı duyarlar. Bundan dolayıda sürekli spor yaparlar ve aşırı sporlara da yönelebilirler.

Dürtüsel davranışlar

Dürtüsel davranan insanlar yaptıklarını düşünmeden yaparlar. Daha sorunun bitmesini beklemeden cevabını vermeye başlarlar. Sonrasında üzülecekleri yersiz yorumlar yaparlar. ADHS’li yetişkinler sonuçlarına katlanacakları meseleleri hesaba katmadan ileride zarar görebilecek girişimlerde bulunurlar. Beklemek işkence gibi gelir ve bir çok durumlarda inanılmaz sabırsızdırlar.

Bilimsel araştırmalar

Kısa bir zaman öncesine kadar ADHS’in sadece çocuk ve gençlerde karşılaşılan bir bozukluk olduğu kanaati hakimken, son yıllarda yapılan araştırmalar ve gözlemlerde bu rahatsızlığın erişkin dönemede de kendini gösterdiğini ve erişkinlerinde hayatlarını olumsuz etkilediğini görmekteyiz.

Günümüzde beli başlı araştırma enstitülerinde ADHS’in erişkinlerdeki etkisi yoğun bir şekilde bilimsel bir konu olarak incelenmekte ve araştırılmaktadır. Edinilen bilimsel verilere göre; çocuklukta başlayıp gençlikte devam eden ADHS rahatsızlığı erişkinlerde % 50 oranında devam etmektedir.

ABD de yapılan bir araştırmada yetişkin nüfusun % 4’ünde ADHS olduğu görülmüştür. Aynı araştırmada bu grubun çok azı alması gereken tedaviye ya da yardıma başvurmuşlar. Destek alanların oranın az olmasının en temel sebeplerinden biri de bu rahatsızlığın uzmanlarca doğru tespit edilememesi ya da gözden kaçması ile ilintili olduğu belirtilmiştir. Bu teşhisin eksik olmasının diğer sebepleri, uzmanların yoğun ve uzun  bir gözlem dönemine ihtiyaç duymalarına ve bunu ölçecek araçlara (testlere) sahip olamamlarına bağlanmaktadır.

ADHS Teşhisi

ADHS teşhisi, uzun yıllar alınan bir psikiyatrist ya da psikolog desteği ile farkına varılan ve yıllarca yaşanan zorlukların adınıın konulmasından sonra görülebilen ya da akla gelebilen bir rahatsızlık olarak karşımıza çıkıyor. Çok istemesine ancak bir türlü başaramamasına rağmen, özellikle çocukken en çok duyulan cümle ²Sen aptalsın ve tembelsin²olarak gösteriyor kendisini.

Yetişkin hayatta ise, yaşamın bir çok alanında zorluklarla karşılaşıldığını, okuldaki başarısızlık, yetişkin hayatta, meslekte ve özel hayatta da kendini devam ettirerek kişinin ruh halinde inişlere ve çıkışlara sebep olmaktadır. Bu durum özdeğer duygusunun kaybıyla beraber özgüvenin de azalmasına sebep olmaktadır. Mağdur olan bir çok kişi, çok çaba sarf etmelerine rağmen bir türlü istedikleri başarıyı elde edemediklerinden bahsetmektedir.

Belirtiler

ADHS’in belirtileri yetişkinden yetişkine, kendini değişik özelliklerde gösterebilmektedir. Bir kişide ADHS’in olup olmamasından ziyade, hafiften ağıra doğru değişen belirtileriyle ele alınması daha doğru bir yaklaşımdır.

Belirtilerin aşamalı oluşması, uzun bir zamana dayanması ve çocukluktan beri var olması dikkatimizi çekmektedir.

Verilen ödevlerin yapılamaması, uzun dikkat yoğunluğu gerektiren işlerde kişinin kendini verememesi gibi durumlarda duygular kontrol altına alınamamaktadır. Bu gibi durumlara içsel bir gerginlik sürekli eşlik ederken, iç huzuru sağlayamama da ayrı bir zorluk olarak  yaşanmaktadır.

Teşhis sadece dikkat bozukluğu belirtisi olarak konulduğunda, ADHS dikkat eksikliği olarak öne çıkar. Buna hiperaktivite ve dürtüsel (impulsiv) davranış belirtileri de eklendiğinde, bu durum uzmanlar tarafından ²Kombine Tip²olarak tanımlanır. İlerleyen yaşla beraber yaşlılıkta bu ana belirtilerin çoğu zayıflasa da dikkat bozukluğu çoğunlukla kalır. Bazı yetişkinlerde de ADHS çocukken belirtileri daha güçlü olarak yaşanırken yetişkin yaşlarda bu belirtiler azlamış olarak seyir izleyebilir.

ADHS’in seyri yetişkinlerde karşımıza değişken olarak çıkabilmektedir. ADHS teşhisi konulmuş yetişkinlerin % 30’u işlevsel olarak etkilenmezken, % 50 ila % 60’ında dikkat eksikliğiyle beraber motorik hiperaktivite ve dürtüsel davranış, eğitimde, sosyal etkileşimde, meslekte ve insan ilişkilerinde sorunlar yaşamaktadırlar.

Küçük bir kesimde (% 10 ile % 15) hiperaktivite boyutu ileride psişik sorunların yaşanmasına ve antisosyal davranışlara sebep olabilmektedir.

Amerika’da yapılan bir araştırmada genellikle tedavisi ihmal edilmiş ADHS’li kişilerin ADHS’i olamayanlara göre eğitimde, meslekte, eşleriyle ilişkilerinde ve sosyal ilişkilerinde daha çok zorluklar yaşadıklarını görmekteyiz. Diğer gruplara göre ADHS’liler bir takım psişik rahatsızlıklara yakalanmada (depresyon, korku bozukluğu, kişilik bozukluğu, uyuşturucu ya da alkol bağımlılğı gibi) risk altındadırlar.

ADHS’li insanları sadece olumsuzlukları yaşamazlar

ADHS’li insanları sadece olumsuzlukları yaşayan insanlar olarak tarif etmek hem yanlıştır hem de haksızlıktır. Yukarıda sayılan bütün olumsuzluklara rağmen bu insanlarda inanılmaz pozitif bir enerjiyle beraber, her şeye canla başla sarılma gibi, yeni olan her şeye açık tutumlarıyla beraber inanılmaz yaratıcı olabiliyorlar. Genellikle çevrenin takdirini ve beğenisini kazanmakla beraber, duyarlıdırlar, yardımseverdirler, hayır demede zorlanmakla beraber birçok göreve talip olurken, çok becerikli oldukları bilinmektedir. ADHS, erkek çocuklarında kız çocuklarına nazaran üç kat daha fazla görülmektedir. Yetişkin erkek ve kadın dağılımında henüz net bir veri yoktur.

Tedavisi

Tedavide dikkate alınan yöntemleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Danışma, psikoeğitim

2. İlaç tedavisi

3. Psikoterapi, bozukluğa göre uygun olan Grup terapisi ve koçluk

4. Önemli insanlarla ilişkilerin korunması ve sürdürülmesi

5. Kendi kendine yardım gruplarına katılmak

6. Kombine bozukluklarda tamamlayıcı tedavi/bütünlükçü yaklaşım.

Günümüzdeki tedavi yöntemleri olarak ruhsal eğitim, ilaçlı tedavi ve psikoterapi kullanılmaktadır. Tedavilerde bu üç yöntem aynı anda kulllanılarak kombine de (Multimodal terapi) uygulanabilmektedir.

Bu tedavideki amaç belirtileri azaltmak, yaşam kalitesini yükseltmek ve kişinin kaybetmiş olduğu öz güveni yeniden kazanmasını sağlamaktır.