Çocuklarda ve gençlerde sporun önemi ll

Mustafa Aktaş

Eski Futbolcu

m.aktasch@gmail.com

Spor, büyüme çağındaki çocuklar için hem bedensel sağlık ve fiziksel gelişme yönünden hem de iyi bir kişilik oluşması ve ruh sağlığı bakımından yararlı ve gereklidir. Spor yapmayan, dengesiz beslenen çocuk ve gençlerin sağlıklı bir gelişim süreci geçirmeleri zordur.

Çocuk ve gençler açısından spor fiziksel gelişimin yanı sıra sosyal açıdan da önemlidir.  Çocuk spor yoluyla çevresini tanır, iletişim kurar, kendine olan öz güveni artar, toplum içerisinde sahip olduğu yerini sağlamlaştırır.  Psikolojik açıdan ise; kendini kontrol etmeyi, bir konuda konsantre olabilmeyi, iradesini kullanabilmeyi, başarıya güdülenebilmeyi öğrenir.

Çocuk ve gençlerin sağlıklı büyüyebilmeleri için spor yapmaları gereklidir. Büyümenin hızlı olduğu dönemlerde çocuğun bedeni çok değişken bir yapıya sahip olduğundan, genç yaşlardaki fiziksel bozuklukları önlemede ve geciktirmede spor önemli bir rol oynar.

Düzenli spor yapma alışkanlığı çocuk yaşta kazanılır

Yapılan araştırmalar, okul çağındaki çocuklara düzenli spor yapma alışkanlığı kazandırıldığı takdirde, bunun ileriki yıllarda da devam edebildiğini göstermiştir.

İleriki yaşlarda düzenli spor yapma alışkanlığı kazanmak oldukça zordur. Bu nedenle sağlıklı olmanın en önemli koşullarından biri, spora erken yaşlarda başlamaktır. Çocukluk çağındaki hareketlilik erişkin yaşlardaki yaşam tarzının belirlemesi yönünden önemlidir. Hareket alışkanlığı çocukluk yaşlarında kazanılır ve bir yaşam biçimi olarak yerleşik nitelik alır.

Aileler çocuğun hareketliliğini yaramazlık olarak değerlendirir.   Günümüzde pek çok aile çocuğun hareketliliğini yaramazlık saydığından engel olmaya çalışmaktadır. Boş arazilerin ve oyun alanlarının giderek azalmasıyla birlikte, ailelerin bu tutumu çocukların TV başında geçirdikleri saatlerin artmasına neden olmaktadır. Çocuğun doğasına aykırı olan bu durum fiziksel ve ruhsal gelişmeyi olumsuz yönde etkiler ve erişkin yaşlarda sedanter (düzensiz yaşam) bir yaşam biçiminin seçilmesine neden olur.

Erken çocukluk döneminde spontan nitelikte olan hareketlilik okul çağında organize sporlar ve düzenli fiziksel aktiviteler şeklinde yapıldığı takdirde, çocuklar spor yapma alışkanlığı kazanabilirler.

Büyüme ve gelişme

Çocukluk çağı döllenme ile başlar ve ergenliğin tamamlanmasına kadar devam eder. Bütün diğer canlılara kıyasla insanda çocukluk çağı çok daha uzundur. Çocuk organizmasını yetişkinden ayıran en önemli özellik, sürekli büyüme, gelişme ve değişme süreci içinde olmasıdır.   Çocukta sağlık korunumunu bozan durumlar büyüme ve gelişme sürecini yavaşlatır, durdurur ya da normalden saptırır.

Çocuk ve gençlerde motorik özellikler

Kuvvet

Ergenlik çağında, kas gücünde belirgin bir artışlar olur. Kas kuvveti ve hıza dayanan sporlarda gelişme yaş ilerledikçe yavaş yavaş ortaya çıkar. Bu nedenle çok erken yaşlarda çocukları gereğinden fazla zorlayarak erken başarı sağlama çabaları, çocuğun bedensel gelişimi üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir.

Çocuk ve gençlerin kaldırabildikleri ağırlık açısından yapılan gözlemlerde; 8-9 yaşlarındaki çocuklar, ortalama olarak kendi vücut ağırlıklarının 1/3’ünü tek kolla kaldırıp bir kaç adım atabilirlerken, bu değer 12-13 yaşında iki katına, 16 yaşında gençlerin vücut ağırlıklarına yükselmiştir.

Sürat

Sürat özelliği, kişinin anaerobik kapasitesine, kas kuvvetine, reaksiyon zamanına ve koordinasyonuna bağlıdır. Bu nedenle, sayılan bu noktaların olgunlaşma ile doğrudan ilgileri olması, süratin de ilerleyen yaşla gelişmesine neden olmaktadır. En yüksek değerler, normal olarak 20-30 yaşları arasında elde edilmektedir.

Dayanıklılık 

Dayanıklılık çocuklarda çok erken yaşlarda gözlenebilen bir özelliktir.       Çocukların, “steady state” dediğimiz, oksijen borcunun oluşmadığı ve sinir sisteminin herhangi bir stres altında bulunmadığı ortamda uzun süreli bir dayanıklılık gösterdikleri görülmektedir.  Özellikle, iyi motive oldukları koşma, sıçrama ve tırmanma gibi oyunlarda hemen hemen hiç ara vermeden çalışabildikleri gözlenmiştir.

Çocuğun spora başlama yaşı

Çocuğun spora ve düzenli fiziksel aktivitelere, özellikle cimnastik ve yüzme gibi sporlara en erken başlama dönemi 4 yaş civarıdır. Bu dönemde çocuk önce çevrenin farkına varmaya başlarken, olaylar arasındaki ilişkileri anlayamaz ve kıskançtır. Bu sıra büyüsel düşünce belirgindir, nedensellik, niyet gibi kavramlar gelişmektedir. Kontrolünü kazanabilmesi ve coşkusunu yaşabilmesi için büyük oyun alanlarına gereksinimi vardır. Hareket etme isteğinin güçlü olması nedeniyle davranışlarında belirsizlikler bulunur ve atak davranışları zaman zaman sorunlara yol açabilir.

Çocuk beş yaşına geldiğinde…

Çevresine uyum sağlamaya başlar. Kendisini biraz daha tanır, tutarlılık ve kararlılık kavramlarını anlayarak bunlara gereksinim duyar.  Evine, anne ve babasına bağlılığı ve bağımlılığı sürmekle birlikte çevresini de genişletmek ister. Yön kavramı gelişmeye başladığı için desteklenmelidir. Tutarlı davranışlar onu güvenli kılar, oyun ise çocuğun en temel gereksinimidir.

Beş yaşspora başlamak için uygun dönemdir. Bu yaş döneminde çocuğun oyuna olan gereksinimi üst seviyelerde olduğu için oyun ağırlıklı spor faaliyetleri seçilmelidir. Ancak aşırı yorgunluk ve bitkinliğe neden olacak çalışmalar, bedensel gelişim kadar ruhsal ve zihinsel gelişimi de olumsuz etkilebilir.

Öğrenmeye en açık olunan 5 yaş döneminde tek yönlü yoğun uğraşlardan da kaçınmak gerekir. Çünkü bu tür uğraşlar kişiliğin çarpık gelişmesine neden olabilir. Yoğun yarışmalarsa çocuğun dengesini bozar, gelişimini aksatır.

Okul öncesi

Sporun olumlu katkılarının en yoğun yaşandığı dönemdir. Somut işlemler dönemi de başlar. Çocuğun cinsel kimliği oluştuğu için kendi cinsiyetinden arkadaşlarıyla bir arada bulunur. Bedensel ve ruhsal olarak dengeli bir dönemdedir. Sporun olumlu katkılarının en yoğun yaşandığı dönemdir. Yine bu dönemde somut yargılama olmadığı için dövüş sporlarının felsefesini kavramakta zorluk çekerler. Gruba ve arkadaşlara olan bağımlılık ağırlık kazanmaya başlar, farklı yeteneklerini sınama ve farklı uğraşlara kayma sık görülür. Bu bir tanıma sürecidir. Kendi fikirlerini sınama ve paylaşma yolunda büyük istek duyar, merak ve macera dürtüsü gelişir.

Erken çocukluk dönemi (5-7 yaş)

Bu yaş döneminde çocuklar sıklıkla bireyseldir. Dolayısıyla bireysel aktivitelere ağırlık verilmelidir. Tırmanma vb. aktivitelerle yeteneklerini diğer çocuklarla karşılaştırarak test etme olanağı sağlanmalıdır. Hareketlerinden övgü ile söz edilmeli, paylaşma kazanma ve kaybetmenin güzelliği öğretilmelidir.

Ergenlik yılları

Ergen, bu dönemde kendini tanıma yolunda büyük bir istek duyar. Bu dönemdeki hızlı bedensel, ruhsal ve zihinsel değişimler uyum sağlanmasında güçlükler yaratır. Bir gruba ait olma duygusu çok güçlüdür. Özdeşimi anne ve babası dışındaki tüm popüler kişi ve gruplar olabilir. İlgi özellikle de karşı cinste yoğunlaşır.

Yoğun çelişki ve ikilemlerin yaşandığı bir dönemdir ergenlik. Bunlar arasında, güven-güvensizlik, aşırı hareket-aşırı durgunluk, başarı-başarısızlık, bağımlılık-bağımsızlık, aşırı dikkat-aşırı dikkatsizlik, kırılganlık-aldırmazlık, özverililik-acımasızlık gibi kavramlar sayılabilir.

Spor, bu dönem gençlerinin temel gereksinimlerine doyum sağlayacak önemli bir etkinlik alanıdır. Kendisini, gücünü, yeteneklerini tanıyacak, sınayacak ve geliştirecektir. Yarışma, kazanma, kaybetme gibi konularda baş etme yolları arayacaktır. Bir gruba ait olma ve paylaşma duygularını yaşayabileceği sağlıklı bir ortam bulacak, sağlıklı özdeşim nesneleri bulma olasılığı artacaktır.

Genç sporcularda yoğun yüklenmeler 

Erken yaşta elit spora yönlendirilen çocukların sayısı küçümsenemeyecek kadar fazladır. Bazı olimpik spor disiplininde yetenek seçimi çok erken yaşlara kadar inmektedir. İlkokula henüz başlamış çocukları spora yönlendirerek, geleceğin şampiyonları yaratılmaya çalışılmaktadır. Bazı batılı ülkelerde ve bizim ülkede de iyi bir eğitim olanağı yakalamak için, yani bir eğitim kurumundan (kolej gibi) burs alıp, ücretsiz okumak için de çocuklar çok erken yaşlarda elit sporla karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu çerçevede yaptırılan yüklenmeler, erişkinleri bile zorlayacak nitelik kazanabilmektedir.

DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER

Aileler için… 

• Aile bireyleri, çocukların katılımları açısından bir örnek oluşturacak şekilde spor yapmalı veya kendileri de fiziksel olarak etkinliklerde bulunmalıdırlar.
• Çocukların spora katılımları desteklenmeli, ödüllendirilmeli ve ilgi gösterilmelidir.

Antrenörler için…

• Spora katılacak çocukların sadece kronolojik yaşı değil, olgunluk, vücut yapısı, yetenek ve cinsiyetleri göz önünde bulundurularak sınıflandırılmaları ve çalışma programlarının ona göre hazırlanmalıdır.
• Antrenmanlar çocuğun yukarıda belirtilen özelliklerine göre planlanmalı, yeteneğini geliştirecek ancak yaralanmalara yol açmayacak yöntemlerle sürdürülmelidir.

Okul yöneticileri için…

• Spor teşkilatı ve kulüpler ile okul sporu sisteminin işbirliğine büyük ihtiyaç duyulmaktadır. Çocukların oyun ve spor ihtiyaçlarını karşılayacak planlamalar yapılmalıdır. Beden eğitimine paralel olarak sağlık eğitimi müfredatında gelişmeler yapılması gerekmektedir.
• Okul dışı etkinliklerin arttırılması sağlanmalıdır. Çocuk ve gençlerin spor alanları ve salonlarına ulaşımları ve tesisleri kullanımları kolaylaştırılmalıdır.

Çocuk ve gençlerde spora yönelik öneriler

• Sporun doğası gereği, yaptırılan yüklenmelerle ve alınan başarılarla yetinilmediği için, çocuklara daha uzun antrenman yapmaları, daha şiddetli yüklenmeleri ve daha erken yaşlarda spora başlamaları beklenilmektedir. Çocuk ve gençlerde aerobik yüklenmeler, anaerobik yüklenmelerden önce olmalıdır. Nefesin uzun süre tutulduğu sportif çalışmalarda uygulama ilkelerine çok dikkat edilmelidir.
• İskelet sistemi tam olarak gelişmediği için, ek ağırlık kullanarak kuvvet çalışmalarında kendi vücut ağırlığından yararlanılmalıdır.
• Kuvvet çalışmalarında hareketlilik alıştırmaları önemli yer tutmalıdır ve hareketlerin çok yönlü olmasına dikkat edilmelidir. Gelişime bağlı olarak algılama ve hareket yapma sınırlılığı nedeniyle gelişim özelliğine uygun hareketlerin yaptırılması gerekir.
• Sporsal verim elde etmek açısından, bireysel çalışmalardan önce grup çalışmaları tercih edilmelidir.
• Özellikle okul öncesi yaş döneminde, çocuğun doğal hareketlerine dayalı olarak, spora yönelik hareketlerin geliştirilmesine ve pekiştirilmesine dikkat edilmelidir.
• İlköğretim çağında önceden kazanılmış motorik özellikler temel alınarak atletizm, oyun, cimnastik, yüzme ve kayma sporlarının temel hareket formları geliştirilmelidir.
• 9-11 yaş grubunda motorik özelliklerin geliştirilmesinin yanında spor dalına özgü temel teknik becerilerin kazandırılması ön plana çıkar. Çocuk ve gençlerin oyunsal form içerikli spor antrenmanlarında, yüklenme ve dinlenmeler uzun ve sürekli yüklenimlere imkan verir. Ancak, yüksek yüklenmeli alıştırmaların kesinlikle uygun dinlenim aralıkları kullanılarak uygulanması gerekir.

Sporla ilgili alınması gereken önlemler

• Yarışma sporlarına katılımla ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarının önlenmesi amacıyla çocukların ayrıntılı bir kontrolden geçmeleri gerekmektedir.
• Diyabet, astım gibi kronik sağlık problemi olan çocukların uygun yönlendirmeyle çeşitli spor etkinliklerine katılabilmeleri mümkündür. Yarışmaya yönelik halter gibi ağırlık kaldırmayı içeren spor dalları ile başa alınacak darbelere açık spor dallarına katılım ergenlik dönemi sonuna kadar önerilmemektedir. Uzun mesafe koşu yarışmaları ve antrenmanların ergenlik dönemi sonuna bırakılması önerilmektedir.
• Aynı vücut bölgesine sık tekrarlayan yüklenmelerin yer aldığı spor dallarına katılım ve antrenman şekli özellikle kıkırdak zedelenmelerine yol açabileceğinden dikkat edilmeli ve gerekirse koruyucu malzemelerin kullanılması sağlanmalıdır.
• Açık havada ve sıcak ortamda spora katılım, vücut alanları büyüklere oranla daha küçük olan çocuklarda, ısı birikimine bağlı sağlık sorunlarına yol açabileceğinden çalışmalar sırasında sık ve az miktarlarda su içme ve gölgede dinlenme molaları verilmelidir.
• Çocuklar çok sıcak ve nemli havalarda dış ortamlarda yapılan çalışmalara sokulmamalıdır. Yüzme dalında vücut yağ dokusu az olan ve soğuk suya henüz alışkın olmayan çocukların antrenmanları sırasında ısı kayıplarını en aza indirmek için sık dinlenme ve ısınma araları verilmelidir.

Çocukların ve gençlerin en fazla yaptığı spor dalları

• Futbol
• Yüzme
• Cimnastik
• Voleybol
• Basketbol

Çocukların spora başlama ve branşlaşma yaşları

En erken            En geç

ATLETİZM                 10 – 12             13 – 14

BASKETBOL                 7 – 8              10 – 12

BOKS                        13 – 14            15 – 16

BİSİKLET                   14 – 15            16 – 17

DALIŞ                        6 – 7                8 – 10

ESKRİM                      7 – 8              10 – 12

ARTİSTİK CİMNASTİK  5 – 6               8 – 10

CİMNASTİK (BAYAN)   6 – 7              10 – 11

CİMNASTİK (ERKEK)    6 – 7               12 – 14

KÜREK                       12 -14             16 – 18

KAYAK                        6 – 7               10 – 11

FUTBOL                      10 – 12             11 – 13

YÜZME                         3 – 7               10 – 12

RAKET SPORLARI          6 – 8               12 – 14

VOLEYBOL                  11 – 12             14 – 15

HALTER                        11 – 13            15 – 16

GÜREŞ                         13 – 14             15 – 16