Şans ve şansızlık üzerine
Dr.Phil. Özgür Tamcan
Kendinizi yaşamda şanslı sayan insanlardan mısınız? Yoksa şansız olduğunuzu mu düşünüyorsunuz? Kendinizi hangi grupta sayarsanız sayın; şansınızın yaver gidip gitmeyeceğini belirlemek sizin elinizde olabilir mi?
Hertforshire Üniversitesi‘nden Psikolog Richard Wise man bu sorunun yanıtını arayan insanlardan biri. Wiseman bu soruya yanıt bulmak için ilginç deneylere başvuruyor. Bu deneylerden ikisini burada paylaşmak istiyorum.
Yollara saçılan paralar
Richard Wiseman’ın deneyine katılacak insanlar bir iş görüşmesi için çağrılmışlardır ve deneyin gerçek amacından haberleri yoktur. İş imkânı arayan insanlar ile görüşme yapacak işveren ise bir kafeteryada bu insanları bekliyor olacaktır.
İş görüşmesine gitmezden önce katılımcılardan ilk olarak kendilerini iki sınıfa ayırmaları istenir; yaşamda kendilerini şanslı mı yoksa şanssız mı görmektedirler. Katılımcılar kendilerini şanslı ya da şanssız olarak değerlendirdikten sonra, onlardan iş görüşmesinin olacağı kafeterya gitmeleri istenir. Kafeterya, ilk görüşmenin olduğu binadan farklı bir binadadır. Deneyin püf noktası ise, ilk görüşmenin yapıldığı binadan kafeteryanın olduğu diğer binaya giden yoldur. Çünkü Wiseman, yol üzerine deneklerin (katılımcıların) bulmaları için para bırakır.
Eğer şans tamamen olasılık üzerine kurulu ve kişilik özelliklerinden bağımsız bir şey ise, yola atılan parayı bulmada deneklerin kendilerini şanslı ya da şanssız görmelerinin de bir etkisi olmayacaktır. Yani katılımcı kendini ister şanslı ister şanssız görsün, yola atılan parayı bulma olasılığı her iki grup için de eşittir. Buradan yola çıkan Wiseman, kendisini yaşamda şanslı ve şansız gören insanların önüne aynı ‘şans’ ya da ‘olasılığı’ koymuştur; her iki grubun da geçeceği aynı yol üzerine koyulan para. Parayı bulup bulmamak bundan sonra ‘şans’ ve ‘şansızlığa’ değil, algılarımızın nasıl işlediğine bağlıdır.
Sizin de tahmin edebileceğiniz gibi, kendilerini yaşamda şanslı hisseden insanlar, yere atılmış parayı kendini şansız hisseden insanlara oranla çok daha sıklıkla bulmuşlar. Kendini şanslı sayan insanlar buna ek olarak iş görüşmesi fırsatını da daha iyi değerlendirmişlerdir. Peki her iki grup içinde olasılıklar tamamen aynı iken, bu farklılık nereden gelmektedir? Kaderin cilvesi denebilir mi?
Yanıt tabii ki kaderin cilvesinde değil, kendini şanslı sayan insanların kişilik özelliklerinde saklı. Kendini talihsiz sayan insanlar geç kalma telaşı ile kafeteryaya hızlı ve kesin adımlarla ilerlerken, kendini şanslı sayan insanlar daha sakin adımlarla ve çevrelerini gözlemleyerek gelmişler. Şanslı olduğuna inanan insanlar belirli bir hedefe saplanmak yerine, duyularını açmayı, hedeflerini genişletmeyi tercih ederler. Başarılarının ya da ‘şanslarının’ sırrı, bir yere ya da hedefe saplanmaktan daha çok, uyanık ve dikkatli bir yaşam sürmekten geliyor. Geniş hedefler koyup, birçok şeyi denemek şansın anahtarı gibi görünmekte. Çünkü bir hedefe saplanmak tünelde kaybolmak gibidir…
Duygu ve algılama üzerine yapılan araştırmalar, görsel algılarımızın en yoğun ve etkin şekilde çalıştıkları anların, keyfimizin yerinde olduğu zamanlarda olduğunu göstermiştir. Yani, kafamızdaki algılama radarlarının ne kadar iyi çalışacağı ne kadar keyifli olduğumuza da bağlıdır. Diğer taraftan gerginlik, stres algılarımızı daraltırken, kendimizi bir tünel içinde gibi hissetmemize neden olur. Düşüncelerimiz bir noktaya saplanmıştır ve çıkış yolları sadece tünelin sonunda görmediğimiz ancak göreceğimizi umut ettiğimiz bir ışığa kayıtlanmıştır. Çözüm arayışına odaklı düşünce, olabilecek diğer alternatif yolları kapatmıştır.
Gazete deneyi
Wiseman’ın ilginç deneylerinden birisi de ‘gazete deneyi’dir. Bu deney rahatlık, geniş ve esnek düşünmenin şans ve başarı üzerine etkisini göstermektedir.
Richard Wiseman gazete deneyinde de katılımcılardan ilk olarak kendilerini yaşamda şanslı ya da şanssız görüp görmediklerini belirtmelerini ister. Deneyin devamında katılımcılara bir gazete verilir ve onlardan gazetedeki resimleri saymaları istenir. Gazetedeki toplam resim sayısı 43’tür ve hemen hemen bütün denekler de bu sayıyı doğru hesaplamıştır. Ama katılımcılardan bazıları bu sayıyı diğerlerine oranla çok daha çabuk bulmuşlardır. Niye mi? Çünkü deneklerin resimleri saymalarına aslında gerek yoktur! Nedeni ise gazetinin hemen ikinci sayfasına büyük harflerler atılmış başlıktır: ‘Saymayı bir kenara bırakın! Bu gazetede toplam 43 resim vardır!’ Bu yazıyı görmeyi başaranlar ise yine tahmin edeceğiniz üzere kendilerini yaşamda şanslı gören insanlardı.
Deneyin mizahimsi tarafı sadece bununla kalmaz. Gazeteyi okumaya devam edenler bir kaç sayfa sonra yarım gazete sayfası büyüklüğünde başka bir ilanla karşılaşır: ‘Saymayı bir kenara bırakın! Deney yöneticisine bu ilanı gördüğünüzü söyleyin ve bunun karşışığında 100 pound alın!’ Kendilerini şanssız sayan insanlar bu ilanı gözden kaçırırken, 100 poundluk ödül kendilerini şanslı sayan insanların dikkatinden kaçmamıştır.
Wiseman’ın gerçekleştirdiği bu deneyinin sonuçlarını, insanın kendisiyle pozitif ilişkisinin yaşamı ve kendi şansı üzerine etkisi olarak da yorumlayabiliriz. Kendini şanslı görmenin verdiği rahatlıkla yaşama daha esnek ve geniş bakabilmek, yaşam içinde ulaşabileceğimiz yaşam zenginliği duygusunu da güçlendirecektir. Bilinen yollardan çıkıp yeni yollar deneyerek, ‚şans’ adını verdiğimiz pozitif olaylar, yaşamımıza daha da sıklıkla gireceklerdir.
İşinize giderken yeni bir yol tercih etmeniz, selam vermediğiniz kapıdaki adama bir hal hatır sormanız, misafir etmekten çekindiğiniz bir komşunuzu yemeğe davet etmeniz belki de size hiç bilmediğiniz, beklemediğiniz ufuklar açabilir. Hedefe kilitlenip, çözüm yolları aramak yerine, bir keyif kahvesi ile çevreyi dikkatle izlemek zihninizi, hayallerinizi hiç beklemediğiniz yerlere götürecektir.
2018 yılında şansınızın bol olması dileğiyle.